Phân biệt tiêu chuẩn GMP, WHO-GMP, EU-GMP và PIC/S-GMP trong ngành sản xuất dược phẩm

Tuy nhiên, GMP không phải là một khái niệm duy nhất và đồng nhất. Tùy theo từng tổ chức quản lý, quốc gia hoặc khu vực, đã hình thành nên nhiều hệ thống GMP khác nhau như WHO-GMP, EU-GMP, và PIC/S-GMP. Dù cùng dựa trên nguyên tắc đảm bảo chất lượng và an toàn, mỗi hệ thống lại có những yêu cầu, mức độ nghiêm ngặt và tính áp dụng riêng biệt.

Việc hiểu rõ sự khác nhau giữa các hệ thống GMP này không chỉ giúp doanh nghiệp chọn đúng hướng đi phù hợp với năng lực và mục tiêu thị trường, mà còn là bước chuẩn bị cần thiết để tiếp cận các thị trường xuất khẩu khó tính, nâng cao năng lực cạnh tranh và uy tín thương hiệu.

Bài viết này của Phòng sạch dược phẩm VCR sẽ giúp bạn phân biệt rõ GMP, WHO-GMP, EU-GMP và PIC/S-GMP trong ngành sản xuất dược phẩm dưới góc nhìn tổng thể, chi tiết và cập nhật - từ đó đưa ra những quyết định chiến lược trong việc xây dựng hoặc nâng cấp hệ thống phòng sạch, dây chuyền sản xuất đạt chuẩn quốc tế.

TỔNG QUAN VỀ TIÊU CHUẨN GMP (Good Manufacturing Practice)

GMP - viết tắt của Good Manufacturing Practice - là tập hợp các nguyên tắc và hướng dẫn nhằm đảm bảo rằng các sản phẩm dược phẩm luôn được sản xuất và kiểm soát nhất quán theo các tiêu chuẩn chất lượng phù hợp. Đây là một phần trong hệ thống đảm bảo chất lượng tổng thể, góp phần bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng bằng cách giảm thiểu tối đa các rủi ro có thể xảy ra trong quá trình sản xuất.

1. Mục tiêu cốt lõi của GMP

• Đảm bảo an toàn: Thuốc phải không chứa các tạp chất, vi sinh vật hoặc chất gây hại cho người sử dụng.
• Đảm bảo hiệu quả: Mỗi lô sản phẩm đều có chất lượng đồng đều, đúng liều lượng và tác dụng.
• Ngăn ngừa lỗi: GMP xây dựng hệ thống nhằm ngăn ngừa sai sót ngay từ đầu thay vì phát hiện và sửa lỗi ở cuối dây chuyền.

2. Các yếu tố chính trong GMP

GMP bao gồm một hệ thống kiểm soát toàn diện, trong đó các yếu tố quan trọng thường bao gồm:

• Nhân sự: Nhân viên phải được đào tạo đầy đủ về GMP và quy trình vận hành.
• Cơ sở hạ tầng và thiết bị: Nhà xưởng, phòng sạch, máy móc, thiết bị đo lường phải đáp ứng tiêu chuẩn thiết kế và bảo trì nghiêm ngặt.
• Nguyên vật liệu: Nguyên liệu đầu vào phải có nguồn gốc rõ ràng, được kiểm nghiệm đầy đủ trước khi đưa vào sản xuất.
• Quy trình sản xuất: Mọi bước phải được chuẩn hóa bằng SOP (Standard Operating Procedures) và được kiểm soát chặt chẽ.
• Hệ thống tài liệu: Ghi chép đầy đủ mọi hoạt động sản xuất và kiểm tra để đảm bảo tính truy xuất.
• Kiểm tra chất lượng (QC): Mẫu sản phẩm ở các công đoạn và thành phẩm phải được kiểm nghiệm trước khi lưu hành.
• Xử lý khiếu nại và thu hồi: Có quy trình rõ ràng để xử lý các sản phẩm lỗi hoặc gây hại nếu xảy ra sự cố.

3. Tính bắt buộc và phạm vi áp dụng

GMP không chỉ được áp dụng trong ngành dược, mà còn phổ biến trong sản xuất thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, thiết bị y tế và vắc xin. Tại Việt Nam, mọi cơ sở sản xuất thuốc bắt buộc phải đạt chứng nhận GMP mới được cấp phép hoạt động.

Tuy nhiên, “GMP” chỉ là một khung tiêu chuẩn tổng thể. Tùy theo từng hệ thống (WHO, EU, PIC/S), các yêu cầu cụ thể sẽ có khác biệt nhất định - đó cũng là lý do khiến việc phân biệt các hệ thống GMP trở nên cần thiết.

TỔNG QUAN VỀ TIÊU CHUẨN WHO-GMP

1. Nguồn gốc và mục tiêu

WHO-GMP là bộ hướng dẫn thực hành sản xuất tốt do Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization - WHO) ban hành từ năm 1969. Đây là một phần trong chiến lược toàn cầu của WHO nhằm thúc đẩy việc đảm bảo chất lượng thuốc tại các quốc gia thành viên, đặc biệt là các nước đang phát triển.

Mục tiêu chính của WHO-GMP là giúp các quốc gia xây dựng năng lực quản lý dược phẩm tối thiểu cần thiết để sản xuất các sản phẩm an toàn, hiệu quả và đạt chất lượng, đồng thời hài hòa quy trình kiểm soát chất lượng giữa các quốc gia.

2. Nội dung và cấu trúc

WHO-GMP được trình bày dưới dạng một tài liệu hướng dẫn bao gồm các yêu cầu cơ bản trong quá trình sản xuất thuốc, bao gồm:

• Hệ thống quản lý chất lượng
• Nhân sự và đào tạo
• Nhà xưởng, cơ sở vật chất
• Thiết bị và bảo trì
• Kiểm soát nguyên vật liệu
• Quy trình sản xuất và ghi chép
• Kiểm tra chất lượng
• Xử lý sai sót và khiếu nại
• Thu hồi sản phẩm

So với các hệ thống GMP khác như EU-GMP hoặc PIC/S-GMP, WHO-GMP có tính khái quát cao hơn, mang tính hướng dẫn nhiều hơn là quy định ràng buộc tuyệt đối.

3. Ưu điểm và nhược điểm

Ưu điểm:

• Tính phổ quát và dễ tiếp cận: Phù hợp với các nước đang phát triển, nơi hạ tầng và năng lực sản xuất còn hạn chế.
• Chi phí đầu tư ban đầu thấp hơn so với các hệ thống yêu cầu kỹ thuật cao hơn như EU-GMP.
• Làm nền tảng vững chắc để phát triển lên các hệ thống GMP nghiêm ngặt hơn trong tương lai.

Nhược điểm:

• Mức độ kiểm soát chất lượng chưa cao: Thiếu các yêu cầu khắt khe về hồ sơ điện tử, hệ thống HVAC chuẩn Class A/B/C...
• Hạn chế khi tiếp cận thị trường quốc tế cao cấp: Nhiều quốc gia và tập đoàn dược lớn không chấp nhận sản phẩm chỉ đạt WHO-GMP nếu không kèm theo tiêu chuẩn cao hơn.

4. Đối tượng và phạm vi áp dụng

WHO-GMP phù hợp với:

• Nhà máy dược phẩm quy mô nhỏ đến trung bình
• Doanh nghiệp phục vụ thị trường nội địa hoặc xuất khẩu trong khu vực (ASEAN, Nam Á, châu Phi...)
• Các đơn vị bước đầu xây dựng hệ thống GMP, cần định hình cơ sở nền tảng và chuẩn hóa quy trình vận hành sản xuất.

Tại Việt Nam, WHO-GMP được Bộ Y tế sử dụng làm chuẩn mực cơ bản cho việc cấp phép hoạt động sản xuất thuốc. Mọi nhà máy sản xuất thuốc muốn được lưu hành trong nước đều bắt buộc phải đạt WHO-GMP hoặc tương đương.

TỔNG QUAN VỀ TIÊU CHUẨN EU-GMP

1. Nguồn gốc và cơ quan quản lý

EU-GMP là tiêu chuẩn Thực hành sản xuất tốt do Cơ quan Dược phẩm châu Âu (EMA - European Medicines Agency) ban hành và giám sát thực thi. Đây là bộ quy định bắt buộc áp dụng cho tất cả các cơ sở sản xuất, kiểm nghiệm và đóng gói thuốc lưu hành tại Liên minh châu Âu (EU).

EU-GMP được coi là một trong những hệ thống GMP nghiêm ngặt và chi tiết nhất trên thế giới, được sử dụng làm chuẩn mực tại nhiều quốc gia ngoài EU như Canada, Úc, Hàn Quốc và một số nhà máy tại Việt Nam hướng tới xuất khẩu.

2. Cấu trúc và nội dung tiêu chuẩn

EU-GMP bao gồm:

• 9 phần chính (Parts I-IX) trong đó Part I áp dụng cho thuốc hóa dược, Part II cho dược phẩm sinh học và API, các phần còn lại cho hoạt động kiểm tra, phân phối, quản lý rủi ro...
• 20 phụ lục (Annex 1-20), đáng chú ý:
  
  • Annex 1: Sản xuất thuốc vô trùng - cực kỳ quan trọng với ngành tiêm truyền, thuốc nhỏ mắt, vaccine
  • Annex 11: Hệ thống máy tính và quản lý dữ liệu
  • Annex 15: Thẩm định và xác nhận (Validation)

EU-GMP yêu cầu kiểm soát chặt chẽ toàn bộ chuỗi sản xuất - từ nguyên liệu, môi trường sản xuất, con người, thiết bị cho đến đóng gói và lưu trữ. Đây là hệ thống vừa có tính kỹ thuật cao, vừa có tính pháp lý ràng buộc trong toàn EU.

3. Đặc điểm nổi bật của EU-GMP

Quản lý rủi ro chất lượng (QRM) là yêu cầu xuyên suốt

Hệ thống truy xuất nguồn gốc và ghi chép điện tử: bắt buộc đối với hồ sơ lô, kiểm tra chất lượng

Yêu cầu khắt khe với thiết kế phòng sạch: áp suất dương, luồng khí 1 chiều, lọc HEPA cấp H14, phân vùng sạch rõ ràng

Cleanroom Classification: Phân loại A/B/C/D tương ứng với ISO 5-8, được áp dụng trong thiết kế và vận hành

4. Điều kiện để đạt EU-GMP

Việc đạt chứng nhận EU-GMP không chỉ là vấn đề tuân thủ kỹ thuật mà còn đòi hỏi chiến lược đầu tư bài bản, cụ thể:

• Cơ sở hạ tầng đạt chuẩn châu Âu: hệ thống HVAC, kiểm soát vi sinh, chống nhiễm chéo
• Nhân sự chuyên môn cao: được đào tạo liên tục về GMP, có đánh giá định kỳ
• Hồ sơ tài liệu và phần mềm quản lý: số hóa, đồng bộ, truy xuất được theo thời gian thực
• Chứng minh tính nhất quán và khả năng lặp lại trong toàn bộ chu trình sản xuất thông qua thẩm định (Validation)

Các nhà máy tại Việt Nam muốn đạt EU-GMP thường cần thời gian chuẩn bị từ 18-36 tháng, bao gồm cả việc cải tạo cơ sở, đào tạo đội ngũ, xây dựng hệ thống tài liệu và thử nghiệm vận hành.

5. Khi nào nên theo EU-GMP?

EU-GMP phù hợp cho:

• Doanh nghiệp định hướng xuất khẩu sang châu Âu, Mỹ hoặc thị trường cao cấp
• Các nhà máy sản xuất thuốc vô trùng, tiêm truyền hoặc sinh phẩm
• Đơn vị muốn xây dựng thương hiệu dược phẩm quốc tế, thể hiện cam kết chất lượng vượt trội

Mặc dù yêu cầu đầu tư lớn, EU-GMP mang lại lợi thế cạnh tranh rất mạnh trên thị trường quốc tế. Một nhà máy đạt EU-GMP có thể tiếp cận hàng chục thị trường khác nhau mà không cần tái đánh giá - điều này giúp tối ưu chi phí và tăng độ tin cậy đối với đối tác toàn cầu.

TỔNG QUAN VỀ TIÊU CHUẨN PIC/S-GMP

1. Nguồn gốc và tổ chức điều hành

PIC/S-GMP là hệ thống thực hành sản xuất tốt dựa trên khung chuẩn của tổ chức PIC/S - Pharmaceutical Inspection Co-operation Scheme, được thành lập năm 1995. Tổ chức này là một liên minh tự nguyện của các cơ quan quản lý dược phẩm từ hơn 50 quốc gia, trong đó có Mỹ, Anh, Đức, Hàn Quốc, Nhật Bản và từ năm 2023, Việt Nam chính thức trở thành thành viên thứ 54.

Không giống như EU-GMP do một khối kinh tế cụ thể quản lý, PIC/S không đặt ra tiêu chuẩn riêng biệt, mà tạo ra một hệ thống công nhận lẫn nhau dựa trên sự hài hòa và cập nhật các quy chuẩn GMP quốc tế, đặc biệt là WHO-GMP và EU-GMP.

2. Tính chất pháp lý và phương thức hoạt động

PIC/S không ban hành luật mà hoạt động như một diễn đàn kỹ thuật - nơi các cơ quan thành viên trao đổi, đồng bộ hóa các chính sách, phương pháp kiểm tra và cập nhật quy chuẩn GMP.

Khi một quốc gia trở thành thành viên PIC/S, điều đó có nghĩa là:

• Hệ thống thanh tra của quốc gia đó được công nhận có năng lực đánh giá GMP tương đương quốc tế
• Các chứng nhận GMP do cơ quan quản lý nước này cấp có thể được các quốc gia khác trong PIC/S chấp nhận

Với vai trò này, PIC/S đóng vai trò như một cầu nối pháp lý và kỹ thuật giữa các hệ thống GMP khác nhau, tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại dược phẩm xuyên biên giới.

3. Nội dung chính và đặc điểm nổi bật

PIC/S-GMP tập trung vào:

• Hài hòa phương pháp thanh tra GMP giữa các quốc gia
• Chia sẻ thông tin, dữ liệu và kết quả đánh giá thanh tra
• Cập nhật liên tục các yêu cầu GMP mới nhất từ WHO, EMA, ICH
• Đào tạo và chuẩn hóa năng lực thanh tra viên

So với WHO-GMP, hệ thống PIC/S đòi hỏi mức độ tuân thủ và giám sát cao hơn, gần tương đương EU-GMP, nhưng vẫn mở hơn về phương thức áp dụng, cho phép từng quốc gia tùy chỉnh theo thực tế hệ thống pháp lý.

4. Lợi ích khi tuân thủ PIC/S-GMP

Mở rộng khả năng tiếp cận thị trường toàn cầu: các sản phẩm đạt PIC/S-GMP thường được chấp nhận ở nhiều nước mà không cần thanh tra lại.

Rút ngắn thời gian đăng ký thuốc xuất khẩu, đặc biệt là với các thị trường thành viên PIC/S.

Nâng cao uy tín doanh nghiệp: là minh chứng mạnh mẽ cho cam kết chất lượng và khả năng kiểm soát rủi ro.

Đồng bộ hóa với xu hướng toàn cầu: các tiêu chuẩn trong PIC/S thường là bước đệm để tiến tới EU-GMP hoặc FDA-GMP.

5. Khi nào nên áp dụng PIC/S-GMP?

Khi doanh nghiệp muốn xây dựng hệ thống sản xuất có tính bền vững, linh hoạt, phù hợp với thị trường xuất khẩu đa quốc gia.

Khi cần nâng cấp từ WHO-GMP mà chưa đủ nguồn lực để đạt EU-GMP ngay.

Khi muốn tạo lợi thế cạnh tranh trong đấu thầu quốc tế, đặc biệt là tại các nước ASEAN, Trung Đông, Mỹ Latinh.

SO SÁNH TỔNG QUAN GIỮA CÁC TIÊU CHUẨN

Sau khi đã tìm hiểu riêng từng hệ thống GMP, câu hỏi đặt ra là: Chúng khác nhau ở điểm nào? Và hệ thống nào phù hợp nhất với từng mục tiêu sản xuất, kinh doanh?

Bảng so sánh dưới đây giúp tổng hợp và làm rõ những khác biệt chính giữa GMP, WHO-GMP, EU-GMP và PIC/S-GMP:

Phân tích ứng dụng theo mục tiêu doanh nghiệp

1. Nếu doanh nghiệp mới bắt đầu xây dựng nhà máy dược:

• WHO-GMP là lựa chọn hợp lý để chuẩn hóa ban đầu.
• Chi phí đầu tư vừa phải, dễ áp dụng, phù hợp với doanh nghiệp vừa và nhỏ.

2. Nếu doanh nghiệp đã có nhà máy WHO-GMP và muốn nâng cấp để mở rộng thị trường:

• PIC/S-GMP là bước đi chiến lược hợp lý.
• Không cần chuyển đổi toàn bộ ngay như EU-GMP, nhưng vẫn đủ khả năng xuất khẩu và chứng minh năng lực quốc tế.

3. Nếu doanh nghiệp hướng đến thị trường cao cấp như châu Âu hoặc muốn nâng tầm thương hiệu quốc tế:

• EU-GMP là bắt buộc.
• Tuy nhiên, cần chuẩn bị kỹ lưỡng về nhân lực, vốn đầu tư và thời gian triển khai.

So sánh thực tế tại Việt Nam

Đa phần các nhà máy dược Việt Nam hiện đạt WHO-GMP, đáp ứng nhu cầu sản xuất trong nước và một số nước ASEAN.

Một số doanh nghiệp lớn như Imexpharm, Pymepharco, Traphaco... đã đầu tư EU-GMP hoặc PIC/S-GMP để phục vụ xuất khẩu.

Sau khi Việt Nam gia nhập PIC/S, các nhà máy đạt PIC/S-GMP sẽ có lợi thế lớn trong việc tiếp cận thị trường quốc tế mà không cần thanh tra lặp lại.

LỘ TRÌNH NÂNG CẤP GMP

Việc nâng cấp từ WHO-GMP lên các hệ thống cao hơn như EU-GMP hoặc PIC/S-GMP không chỉ là yêu cầu để mở rộng thị trường, mà còn là bước đi tất yếu nếu doanh nghiệp dược muốn phát triển bền vững trong giai đoạn hội nhập quốc tế sâu rộng. Tuy nhiên, quá trình nâng cấp này đòi hỏi chiến lược dài hạn, đầu tư bài bản và triển khai có lộ trình.

1. Đánh giá hiện trạng (Gap Assessment)

Bước đầu tiên trong hành trình nâng cấp GMP là đánh giá khoảng cách (GAP) giữa hiện trạng nhà máy và tiêu chuẩn mục tiêu. Các nội dung đánh giá bao gồm:

• Thiết kế nhà xưởng: Phân vùng sạch, vật liệu xây dựng, luồng người - luồng hàng
• Hệ thống HVAC & phòng sạch: Áp suất, nhiệt độ, cấp độ sạch, dòng khí một chiều
• Hồ sơ tài liệu & SOP: Có đáp ứng yêu cầu về truy xuất, kiểm soát thay đổi, ghi chép điện tử
• Đào tạo & nhân sự: Đội ngũ có được đào tạo bài bản và đánh giá định kỳ?
• Hệ thống thẩm định (Validation): Đã thực hiện DQ, IQ, OQ, PQ cho thiết bị và quy trình chưa?

2. Lập kế hoạch đầu tư và cải tiến theo giai đoạn

Dựa trên kết quả đánh giá, doanh nghiệp cần xây dựng kế hoạch cải tiến có thứ tự ưu tiên, ví dụ:

• Giai đoạn 1: Sửa đổi cơ sở hạ tầng, cải tiến luồng người - hàng
• Giai đoạn 2: Nâng cấp thiết bị, hệ thống HVAC và phần mềm quản lý
• Giai đoạn 3: Soạn thảo lại SOP, xây dựng hệ thống tài liệu, chuẩn hóa hồ sơ
• Giai đoạn 4: Đào tạo nhân sự theo tiêu chuẩn mới và diễn tập kiểm tra nội bộ

Kế hoạch nên kéo dài trong 12-36 tháng, tùy vào mức độ chênh lệch giữa tiêu chuẩn hiện tại và mục tiêu, cũng như khả năng tài chính.

3. Thẩm định lại toàn bộ hệ thống

Sau khi hoàn tất nâng cấp, doanh nghiệp cần tiến hành thẩm định toàn hệ thống (re-qualification) bao gồm:

• Thiết bị sản xuất và kiểm nghiệm
• Hệ thống HVAC
• Quy trình sản xuất
• Kiểm soát môi trường vi sinh
• Hồ sơ ghi chép, truy xuất

Đây là bước bắt buộc để được cơ quan thanh tra quốc tế hoặc các đối tác chấp nhận chứng nhận tiêu chuẩn mới.

4. Vai trò của đơn vị tư vấn và nhà cung cấp thiết bị

Trong lộ trình nâng cấp GMP, việc hợp tác với đơn vị tư vấn có kinh nghiệm và nhà cung cấp thiết bị hiểu rõ yêu cầu GMP sẽ giúp tiết kiệm chi phí, thời gian và hạn chế rủi ro.

Đơn vị như Vietnam Cleanroom - VCR, với kinh nghiệm cung cấp giải pháp phòng sạch cho các dự án dược đạt chuẩn WHO-GMP, EU-GMP và PIC/S-GMP, có thể đồng hành từ khâu thiết kế, cung cấp thiết bị, đến tư vấn vận hành, đào tạo và audit thử.

KẾT LUẬN

Trong bối cảnh ngành dược phẩm toàn cầu ngày càng hội nhập và tiêu chuẩn hóa, việc hiểu rõ các hệ thống GMP như WHO-GMP, EU-GMP và PIC/S-GMP là điều tối quan trọng đối với các doanh nghiệp sản xuất thuốc. Dù cùng hướng đến mục tiêu chung là đảm bảo chất lượng, an toàn và hiệu quả của sản phẩm, mỗi hệ thống lại có mức độ nghiêm ngặt, phạm vi áp dụng và yêu cầu kỹ thuật khác nhau.

• WHO-GMP phù hợp với các cơ sở nhỏ và trung bình, là nền tảng để chuẩn hóa hệ thống ban đầu.
• EU-GMP đại diện cho tiêu chuẩn khắt khe nhất, thích hợp với doanh nghiệp định hướng xuất khẩu sang châu Âu hoặc các thị trường khó tính.
• PIC/S-GMP mang tính linh hoạt và quốc tế hóa cao, giúp doanh nghiệp tiếp cận rộng rãi các thị trường thành viên PIC/S với chi phí thấp hơn so với EU-GMP.

Việc lựa chọn hệ thống GMP phù hợp không nên dựa chỉ trên yếu tố kỹ thuật, mà cần gắn với chiến lược phát triển dài hạn, năng lực tài chính và thị trường mục tiêu.

PN